ტყუპების თანავარსკვლავედი

  კასტორი და პოლუქსი ტყუპების თანავარსკვლავედის ორი უკაშკაშესი ვარსკვლავია (სურათი 105). სახელებიდან გამომდინარე, თითქოს და, ძალიან უნდა ჰგავდნენ ერთმანეთს; თუმცა, ბუნებამ მითებისათვის ანგარიშის გაწევა არ ისურვა და ეს ორი მნათობი სრულიად განსხვავებული თვისებებით დააჯილდოვა.

სურ. 105. ტყუპების თანავარსკვლავედი ღამის ცაზე

  კასტორი ჯერადი ვარსკვლავია, რომლის ორი კომპონენტი ცხელი, ცისფერი ვარსკვლავებია. პოლუქსი მარტოხელა მნათობია, ცივი და ნარინჯისფერი. პოლუქსი ჩვენთან უფრო ახლოა - 10 პს მანძილზე, ხოლო კასტორი - 14 პარსეკითაა დაშორებული. პოლუქსი დიდი ღირსშესანიშნაობით არ გამოირჩევა, მაშინ როცა კასტორი ერთერთი ყველაზე უცნაური ვარსკვლავია.

  დიდ სამოყვარულო რეფრაქტორში თქვენ იოლად აღმოაჩენთ, რომ კასტორი  2^m,0  და  2^m,9 ცისფერი ვარსკვლავისაგან შედგება. ისინი 4”,1 მანძილით არიან ერთმანეთისაგან დაშორებული. ეს იყო პირველი ორჯერადი ვარსკვლავი, რომელშიც ჯერ კიდევ ჰერშელმა, 1804 წელს, აშკარა ორბიტული მოძრაობა აღმოაჩინა (თანამედროვე მონაცემებით, 341 წელია). ვარსკვლავებს შორის მანძილი 76 ა. ე. ტოლია.

  ვარსკვლავთა ამ წყვილიდან 73'' დაშორებით, რომელთა კომპონენტებს კასტორის A და კასტორის B ეწოდება, მოჩანს 9^m ვარსკვლავი - კასტორის C. ორი ცხელი  გიგანტისაგან განსხვავებით, კასტორის C პატარა ჯუჯაა, მოწითალო ფერის ცივი მნათობი. ის მთავარი ვარსკვლავებიდან, სულ მცირე, 960 ა.ე. მანძილზეა დაშორებული. "სულ მცირე" იმიტომ, რომ გაზომილი მანძილი წარმოადგენს ციურ სფეროზე ჭეშმარიტი მანძილის პროექციას. ერთნახევარი საუკუნის განმავლობაში კასტორის C-ს არ გამოუმჟღავნებია  ორბიტული მოძრაობის რაიმე ნიშან-თვისება. ეს არცაა გასაკვირი, ვინაიდან სისტემის სიმძიმის ცენტრის გარშემო მისი გარემოქცევის პერიოდი ათეულ ათასობით წელიწადზე ნაკლები როდია!

  მოგვიანებით, სამივე კომპონენტის სპექტრების გულდასმით შესწავლამ გამოავლინა, რომ თითოეული მათგანი სპექტრულად ორჯერადია. კასტორის A და კასტორის B ტყუპი ვარსკვლავების ორი წყვილია, რომლებიც მხოლოდ 10 მლნ კილომეტრის მანძილზე არიან დაშორებულნი ერთმანეთს, რაც 6-ჯერ ნაკლებია მზესა და მერკურის შორის მანძილზე! ასეთი ახლო მეზობლობის შემთხვევაში ორივე ვარსკვლავი ელიპსოიდის ფორმისა უნდა იყოს.

  კასტორის C ტყუპი ჯუჯაა, რომლებიც მხოლოდ 2,7 მლნ კილომეტრით არიან ერთმანეთს დაშორებული. ეს მხოლოდ ორჯერ აღემატება თვით მზის ზომას. ამ ვარსკვლავთა ორბიტები ისეა განლაგებული, რომ კასტორის C ბნელებადი ცვალებადია  მხოლოდ 19 საათის პერიოდით! ორი სხვა, ბევრად უფრო სოლიდური წყვილი, სიმძიმის საერთო ცენტრის გარშემო შედარებით ნელა გარემოიქცევა: კასტორის A-ს სისტემაში 9 დღის, ხოლო კასტორის B-ს სისტემაში - სამი დღე-ღამის პერიოდით (სურათი 106).

სურ. 106. კასტორის ექვსჯერადი ვარსკვლავიერი სისტემა

  მაშ ასე, კასტორი "ექვსჯერადი" ვარსკვლავია, ისევე, როგორც ორიონის θ. ვინ იცის, იქნებ ამ სისტემის შემადგენლობაში შედის პლანეტები, რომელთა ზეცა დროდადრო ექვსი მზითაა გაცისკროვნებული!

  ამ ექვსვარსკვლავიანი თანამეგობრობის შემდეგ, რომლის წარმოშობაც კოსმოგონიისათვის  ერთერთი უდიდესი გამოცანაა, ორჯერადი δ ვარსკვლავი უკვე არც ისე უჩვეულოდ მოგვეჩვენება. და მაინც, ღირს თვალი შევავლოთ ვარსკვლავთა ფიზიკურ წყვილს, რომელთაგან მთავარი - 3^m,5 მოყვითალო გიგანტია და 6’,8 მანძილზე  8^m,2  პატარა, წითელი თანამგზავრი ჰყავს (სურათი 107).

სურ. 107. ტყუპების δ ტელესკოპში

  ტყუპების თანავარსკვლავედში არის ორი კაშკაშა, ცვალებადი ვარსკვლავი. ერთ-ერთი მათგანი, ζ ვარსკვლავი ცეფეიდია, რომლის ბრწყინვალებაც პერიოდულად იცვლება  3^m,9-4^m,3 ფარგლებში. ეს პერიოდი 10 დღეს უახლოვდება და გარკვეული სახის რხევები ახასიათებს. მეორე ცვალებადი, ტყუპების η, იმითაა საინტერესო, რომ ერთდროულად სპექტრულად ორჯერადიცაა და ბნელებადი-ცვალებადიც 2984 დღის პერიოდით; ამას გარდა, ის ნახევრადწესიერი ცვალებადია, დაახლოებით 233 დღის პერიოდითა და 3^m,1-3^m,9 ამპლიტუდით (სურათი 108).

სურ. 108. ტყუპების თანავარსკვლავედის საინტერესო ობიექტები

  ერთ ვარსკვლავში ცვალებადობის სხვადასხვა ტიპის არსებობა იშვიათი შემთხვევა როდია. ამ ცვალებადთან ახლოს განთავსდება გაფანტული ვარსკვლავიერი გროვა M35. ცაზე მას სავსე მთვარის ოდენა ფართობი უჭირავს, როცა სინამდვილეში, მისი საშუალო განიკვეთი 7 პარსეკამდეა. ის ჰიადებზე 20-ჯერ დიდია და ჩვენგან 800 პს მანძილზეა დაშორებული.

  ბინოკლში პატარა, სუსტად მნათი ვარსკვლავების გროვა მოჩანს (სურათი 109), რომელთა შორის უხვადაა ცხელი გიგანტები. რაც უფრო მძლავრია ტელესკოპი, მით მეტი ვარსკვლავი გამოჩნდება მხედველობის არეში. მე-19 საუკუნის სახელგანთქმული ასტრონომი, ლასსელი ამბობდა, რომ "ეს გასაოცარი, არაჩვეულებრივი ციური ობიექტია, და არავინ მეგულება ისეთი, რომ მისი პირველად დანახვისას აღტაცებით არ წამოიყვიროს". თუმცა, სავსებით შესაძლებელია, რომ ეს ემოციური გამოთქმა ლასსელის მძლავრ რეფლექტორს მივაწეროთ. და მაინც, სამოყვარულო ტელესკოპებში ტყუპების ვარსკვლავიერი გროვა - M35 ძალიან ლამაზად მოჩანს.

სურ. 109. ვარსკვლავიერი გროვა M35 (8" f/8 ნიუტონის ტელესკოპი)