სად და როდის - ნაწილი 2

  ჩვენ უკვე გავეცანით ვარსკვლავიერი ცის ხედს და ციური მნათობების მოძრაობებს ზომიერ სარტყელში (მაგ. თბილისში). ახლა ვნახოთ, თუ როგორ იცვლება სურათი, თუკი ჩვენს წარმოდგენაში ჩრდილოეთ პოლუსზე და დედამიწის ეკვატორზე ვიმოგზაურებთ.

  ჩრდილოეთისაკენ ჩვენს გადაადგილებასთან ერთად სამყაროს პოლუსისა და პოლარული ვარსკვლავის სიმაღლე გამუდმებით გაიზრდება. როცა დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსზე აღმოვჩნდებით, სამყაროს ჩრდილოეთ პოლუსი ზენიტს დაემთხვევა, ხოლო ციური ეკვატორი - ჰორიზონტს. ამასთან, სამყაროს პოლუსის სიმაღლე 90° იქნება, ანუ როგორც დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსის განედი.

  თავიანთი მოჩვენებითი დღეღამური მოძრაობის დროს ყველა ვარსკვლავი ციური ეკვატორის პარალელურად გადაადგილდება, ამიტომ დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსზე ისინი ჰორიზონტის გასწვრივ გადაინაცვლებენ. აქ არ არსებობენ ამომავალი და ჩამავალი ვარსკვლავები. ჩრდილოეთ პოლუსზე ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ყველა ვარსკვლავი ჩაუვალია, ხოლო სამხრეთ ნახევარსფეროს ყველა ვარსკვლავი - ამოუვალი.

  დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსზე აზრს კარგავს ჰოროზონტის მხარეები. აქ ყველა მიმართულებით სამხრეთია, რომელი მერიდიანის მიმართულებითაც არ უნდა წავიდეთ. დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსზე უაზრობაა ვარსკვლავთა კულმინაციაზე საუბარი, აქ მათი სიმაღლეები დღეღამის განმავლობაში უცვლელი რჩება.

  დედამიწის სამხრეთ პოლუსზე, ანტარქტიკის კონტინენტზე, ასეთივე სურათი შეინიშნება. თავსზემოთ მხოლოდ სამხრეთ ნახევარსფეროს ვარსკვლავებს დავინახავთ, ხოლო სამყაროს სამხრეთი ღერძი ზენიტს დაემთხვევა. ჩრდილოეთ პოლუსის მსგავსად, ვარსკვლავები დღეღამის განმავლობაში აქაც ისეთივე გზას გაივლიან, ჰორიზონტის პარალელურად, მხოლოდ საპირისპირო მიმართულებით.

  ეკვატორზე სულ სხვა სურათი წარმოგვიდგება: აქ ყველა წერტილის გეოგრაფიული განედი ნულის ტოლია. შესაბამისად, ეკვატორზე სამყაროს პოლუსები ჩრდილოეთისა და სამხრეთის წერტილებს ემთხვევა, ხოლო სამყაროს ღერძი ჰორიზონტულ სიბრტყეზე ძევს და შუადღის ხაზს ემთხვევა. აქ ციური ეკვატორი პირდაპირ ზენიტზე გაივლის, ხოლო მისი სიბრტყე ჰორიზონტის სიბრტყის მართობულია. აქედან გამომდინარეობს, რომ დედამიწის ეკვატორზე მყოფი დამკვირვებლისათვის ყველა ვარსკვლავი დღეღამის განმავლობაში გადაადგილდება წრეწირზე, რომელთა სიბრტყეები ჰორიზონტული სიბრტყის პერპენდიკულარულია. დედამიწის ეკვატორზე არ არის ამოუვალი ვარსკვლავი. აქ, დღეღამის განმავლობაში, ყოველი ვარსკვლავი ორჯერ გადასერავს ჰორიზონტის ხაზს და, რომ არა მზის დამაბრმავებელი სინათლე, დღეღამის განმავლობაში მთელი ვარსკვლავიერი ცის დანახვა იქნებოდა შესაძლებელი.

  დედამიწა მზის გარშემო სრბოლავს, რის გამოც წელიწადის სხვადასხვა მომენტში მზე დედამიწელი დამკვირვებლისათვის ვარსკვლავიერი ცის სხვადასხვა უბანზე პროეცირდება. ასე აღმოცენდება კიდევ ერთი ილუზია, რომელიც მზის გარშემო დედამიწის გარემოქცევითაა გამოწვეული - მზის მოჩვენებითი წლიური გადაადგილება ვარსკვლავების ფონზე.

  გზას, რომელსაც მზე გაივლის თანავარსკვლავედების ფონზე, ეკლიპტიკა ეწოდება (სურათი 34). ეკლიპტიკა - ეს არის წრეწირი, რომლის სიბრტყე ციურ ეკვატორს   კუთხით გადაკვეთს.

სურ. 34. ციური ეკვატორი და ეკლიპტიკა.

  ციური ეკვატორისა და ეკლიპტიკის გადაკვეთის წერტილებს გაზაფხულის დღეღამტოლობისა (აღინიშნება ^  სიმბოლოთი) და შემოდგომის დღეღამტოლობის (აღინიშნება d სიმბოლოთი) წერტილები ეწოდება.

  ეკლიპტიკისა და ციური ეკვატორის ურთიერთგანლაგება იმდენად ნელა იცვლება, რომ უმეტეს შემთვევაში მათ ერთმანეთისადმი უძრავად თვლიან. ასევე უძრავია (პირველ მიახლოებაში) ვარსკვლავთა მიმართ გაზაფხულის დღეღამტოლობის წერტილიც. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეს წარმოდგენითი წერტილი ცამრგვალზე ნამდვილი ვარსკვლავივით იქცევა: ამოდის, ჩადის და აღწევს კულმინაციას.

  ვარსკვლავიერ ცაზე ეკლიპტიკა გაივლის 13 ზოდიაქოს თანავარსკვლავედზე, ანუ, უბრალოდ, ზოდიაქოზე. ესენია: თევზი, ვერძი, კურო, ტყუპები, კიბო, ლომი, ქალწული, სასწორი, მორიელი, გველისმჭერი, მშვილდოსანი, თხისრქა, მერწყული*. ამ თანავარსკვლავედების უმეტესობას ცხოველის სახელი აქვს, ამიტომაც შეარქვეს მათ საერთო სახელი "ზოდიაქო", რაც "ცხოველების სარტყელს" ნიშნავს (სურათი 35).

სურ. 35. ზოდიაქო

  თანავარსკვლავედებში მზის წლიური გადანაცვლების გამო, წლის განმავლობაში ვარსკვლავიერი ცის ხედი განუწყვეტლივ იცვლება. თანავარსკვლავედი, რომელშიც მოცემულ მომენტში მზე იმყოფება (უფრო სწორად, რომელზედაც ის დედამიწიდან პროეცირდება), დაკვირვებებისათვის მიუწვდომელია, ვინაიდან ის მზესთან ერთად ჩადის და ამოდის, ხოლო შუადღეზე - კულმინაციაშია. და პირიქით: მზის საპირისპირო თანავარსკვლავედი (მაგ. დეკემბერში - მორიელის თანავარსკვლავედი) მთელი ღამის განმავლობაში შესანიშნავად მოჩანს და შუაღამისას აღწევს კულმინაციას.

  მზე ეკლიპტიკაზე განუწყვეტლივ გადაადგილდება, რის გამოც სხვადასხვა თვეში, შუაღამისას, კულმინაციაში სხვადასხვა თანავარსკვლავედი იქნება. ამიტომაც, მაგალითად ზაფხულში, საღამოობით სხვა თანავარსკვლავედები მოჩანს (ეს არ ეხება ჩაუვალ თანავარსკვლავედებს, რომლებიც ყოველთვის მოჩანს), ზოლო ზამთარში - სხვა. ვარსკვლავიერ ცაზე მოგზაურობისას მზე თითქოს-და მორიგეობით "აქრობს" თანავარსკვლავედებს. გარკვეული ხნის შემდეგ მზე ეკლიპტიკის საწყის წერტილს უბრუნდება, და უკვე ნაცნობ ცვლილებათა ციკლი თავიდან იწყება. ამასთან ერთად, დედამიწა დაასრულებს თავის მორიგ გარემოქცევას მზის გარშემო.

  ახლა კი, სფერულ ასტრონომიაში მცირეოდენი მოგზაურობის შემდეგ, აღარ უნდა გაგვიჭირდეს ვარსკვლავიერი ცის რუკების აგებულებისა და ვარსკვლავიერი კატალოგების დანიშნულებებში გარკვევა.

  თანავარსკვლავედების პირველადი, ზოგადი გაცნობისათვის ყველაზე უფრო მოხერხებულია ვარსკვლავიერი ცის მოძრავი რუკა, რომლებსაც ადრე მხოლოდ პლანეტარიუმები აქვეყნებდნენ, ახლა კი მათი შოვნა ყველგან შეიძლება. (სურათი 36)

სურ. 36. ვარსკვლავიერი ცის რუკა.

  ამგვარი მოძრავი ვარსკვლავიერი ცის რუკის მეშვეობით შესაძლებელია ვარსკვლავიერი ცის ხედის განსაზღვრა ნებისმიერი მომენტისათვის. ამასთან, უნდა გვახსოვდეს, რომ თანავარსკვლავედების ფიგურები რუკაზე მცირეოდენ დამახინჯებულია (სფეროს სიბრტყეზე პროეცირების შედეგად).

  ვარსკვლავიერი ცის რუკაზე დატანილია ეკლიპტიკა - ექსცენტრული მრუდი, რომელიც ეკვატორთან გადაიკვეთება. როგორც წესი, ის ყვითელი ფერითაა აღნიშნული.

   აქამდე მივიჩნევდით, რომ ვარსკვლავთა ეკვატორული კოორდინატები - მათი პირდაპირამოსვლა და დახრა უცვლელი იყო. სინამდვილეში კი ეს ასე არ არის: ვარსკვლავთა ეკვატორული კოორდინატები ძალიან ნელა, თუმცა მაინც, განუწყვეტლივ იცვლება. ეს გამოწვეულია დედამიწის ღერძის უჩვეულო გადანაცვლებით, რომელსაც პრეცესია ეწოდება.

  კარგად არის ცნობილი, რომ ჩვენ პლანეტას მხოლოდ ძალზე უხეშად შეიძლება ეწოდოს ბურთი. სინამდვილეში დედამიწა გარკვეულწილად შებრტყელებულია პოლუსებთან და გაწელილია ეკვატორულ ზონაში. უფრო მკაცრად რომ განვსაზღვროთ, დედამიწა არის სფეროიდი, ანუ სხეული, რომელიც მიიღება ელიფსის ბრუნვისას მისი მცირე ღერძის გარშემო.

  დედამიწის ღერძი ორბიტის სიბრტყისადმი 66,5 გრადუსითაა დახრილი, ხოლო მზე მის გამოზნექილ ეკვატორულ ნაწილს "ექაჩება" და "ცდილობს", რომ დედამიწის ღერძი ორბიტის სიბრტყისადმი მართობულად მოატრიალოს. მაგრამ დედამიწა საკუთარი ღერძის გარშემო ბზრიალებს და მზე მის შემობრუნებას "ვერ ახერხებს". მზის ასეთი "მომაბრუნებელი" გავლენის შედეგად კი წარმოიქმნება პრეცესია - დედამიწის ღერძის ნელი, კონუსური გადაადგილება.

  პრეცესია რთული მოვლენაა, ამიტომ ჩვენს მიერ მოწოდებული განმარტება მხოლოდ ზოგადად თუ ხსნის მოვლენის არსს, ხოლო მრავალი მნიშვნელოვანი დეტალი გვერდზე რჩება. მაგრამ ამ შემთხვევაში ერთი რამ არის მთავარი - პრეცესიის შედეგად გადაინაცვლებს გაზაფხულის დღეღამტოლობის წერტილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ განუწყვეტლივ იცვლება ყველა ვარსკვლავის ეკვატორული კოორდინატებიც.

  დედამიწის ღერძი ძალიან ნელა მობრუნდება: პირველად მდგომარეობას ის მხოლოდ 26000 წლის შემდეგ დაიკავებს (სურათი 37). თუმცა, ასტრონომებისათვის აუცილებელია ვარსკვლავთა ზუსტი კოორდინატების ცოდნა, ამიტომ მათთვის პრეცესიის გაუთვალისწინებლობა შეუძლებელია.

სურ. 37. სამყაროს ღერძის პრეცესიული გადანაცვლება თანავარსკვლავედებში.

    ვარსკვლავიერ რუკებსა და ატლასებს გააჩნიათ ეკვატორული კოორდინატების ბადე, რომელიც დროის გარკვეულ მომენტებთანაა შესაბამისობაში, ამიტომ დროის მომენტის გათვალისწინებისათვის ვარსკვლავიერ რუკებსა და ატლასებს თან ერთვის სპეციალური "პრეცესიის ტაბულები". თუ გვეცოდინება ვარსკვლავთა ციური კოორდინატები ატლასის მოცემული ეპოქისათვის, "პრეცესიის ტაბულების" მეშვეობით იოლად გამოვთვლით კოორდინატთა შესწორებებს (α–ს და δ–ს მიხედვით) დროის ნებისმიერი მომენტისათვის.

  ვარსკვლავიერი ცის ზოგადად შესწავლისას, და განსაკუთრებით, სფერული ასტრონომიის ზოგიერთი მარტივი ამოცანის ამოსახსნელად ზოგჯერ ვარსკვლავიერი გლობუსი გამოიყენება. თუმცა, ყველაზე უფრო სრულყოფილ ვარსკვლავიერ გლობუსსაც კი არ შეუძლია რუკების მაგივრობა გასწიოს, ვინაიდან გლობუსზე ყველა თანავარსკვლავედი "გადმობრუნებულადაა" გამოსახული: იგულისხმება, რომ დამკვირვებელი გლობუსის ცენტრში განთავსდება (სურათი 38). ამიტომაა, რომ ხშირას ეს გლობუსები გამჭვირვალეა.

სურ. 38.  ვარსკვლავიერი გლობუსი.

  ახლა კი, რამდენიმე სიტყვით, ვარსკვლავიერ რუკებზე ობიექტების აღნიშვნის შესახებ. ეს აღნიშვნები თანდათანობით იქნა შემოღებული, სხვადასხვა გარემოებათა გათვალისწინებით. სწორედ ამიტომ, თვით ყველაზე უფრო თანამედროვე ვარსკვლავიერ რუკაზეც კი შეიძლება შევხვდეთ სხვადასხვა ეპოქის გამოსახულებებს.

  თანავარსკვლავედებში, ყველაზე უფრო კაშკაშა ვარსკვლავები ბერძნული ანბანის ასოებით აღინიშნება. ამასთან, ასოების ანბანური თანმიმდევრობა თანდათანობით კლებად სიკაშკაშეს უკავშირდება. თუმცა, ამ წესს არცთუ ისეთი იშვიათი გამონაკლისები აქვს. მაგ. ტყუპების თანავარსკვლავედში, ყველაზე უფრო კაშკაშა ვარსკვლავი - პოლუქსი β ასოთია აღნიშნული, ხოლო მეორე სიკაშკაშის მქონე ვარსკვლავი - კასტორი α ასოთი.

  საკმაოდ ბევრ ვარსკვლავს, როგორც წესი, ყველაზე კაშკაშებს, ასოითი აღნიშვნის გარდა, საკუთარი სახელიც გააჩნია. ასე, მაგალითად, დიდი ძაღლის თანავარსკვლავედის
α ვარსკვლავს სირიუსი ჰქვია, ტყუპების თანავარსკვლავედის β ვარსკვლავს – პოლუქსი, და ა.შ. თუმცა, სუსტი ვარსკვლავების უძველესი სახელებიც არის შემონახული. ასეთია, მაგალითად, ალციონე - ვარსკვლავიერი გროვის, პლეადების უმთავრესი ვარსკვლავი. სხვაგვარად ის ცნობილია, როგორც კუროს თანავარსკვლავედის η ვარსკვლავი.

 მთელი რიგი ვარსკვლავებისათვის, ძირითადად - ცვალებადებისათვის, შემოღებულია ლათინური ანბანის აღნიშვნები: R, N, S,.. ასევე ორჯერადი RR, AE, TT და ა.შ.

  საერთოდ, ვარსკვლავთა აღნიშვნები დიდძალი მრავალფეროვნებით ხასიათდება. ასე, მაგალითად, მომავალში ჩვენ ვახსენებთ ვარსკვლავებს ვოლფ 359, ლალანდ 21185 და ა.შ. ასტრონომების ენაზე ეს აღნიშვნები ნიშნავს ვარსკვლავებს, რომლებიც ასტრონომ ვოლფის კატალოგში ირიცხება როგორც ნომერი 359 და ასტრონომ ლალანდის კატალოგში როგორც ნომერი 21185. ზოგჯერ კი, განსაკუთრებით გამორჩეული, უნიკალური ობიექტები, ოფიციალურ გამოცემებშიც კი, მოიხსენიება როგორც "კაპტეინის ვარსკვლავი" ან "ბარნარდის მფრინავი ვარსკვლავი".

  "ციური მეურნეობის" აღრიცხვის ფორმები შორსაა სრულყოფილებისგან. სიტუაცია კიდევ უფრო ჩახლართულად მოგვეჩვენება, თუკი ვიტყვით, რომ ერთსა და იმავე ვარსკვლავს რამდენიმე სხვადასხვა აღნიშვნა ენიჭება.

  რაც შეეხება ვარსკვლავიერ გროვებსა და ნისლეულებს, აქ საქმე უფრო მარტივადაა. თუმცა, შესაძლოა იმიტომ, რომ ამ სახის ობიექტების პირველი, ოფიციალური და საკმარისად სრული კატალოგი მხოლოდ XVIII საუკუნეში იქნა გამოცემული; მაშინ, როდესაც ვარსკვლავთა კატალოგები უკვე უძველესი ხანიდან არსებობდა.

  ვარსკვლავიერი გროვებისა და ნისლეულების პირველი კატალოგი გამოსცა ფრანგმა ასტრონომმა მესიემ 1781 წელს. მასში მხოლოდ 103 უკაშკაშესი ობიექტი იქნა შეტანილი. ამასთან, მესიემ კატალოგში არ შეიტანა განსხვავებული აღნიშვნები ისეთი განსხვავებული წარმონაქმნებისათვის, როგორებიცაა: აიროვანი და მტვროვანი ნისლეულები, ვარსკვლავიერი გროვები და გალაქტიკები. მას მიაჩნდა, რომ ეს მხოლოდ ხარვეზები იყო, რომლებიც ხელს უშლიდნენ ძირითად სამუშაოში - კომეტების ძებნაში. ნისლოვანი ლაქები ახალგამოჩენილ კომეტაში რომ არ არეოდა, მესიემ შექმნა საკუთარი "ხარვეზების კატალოგი", რითაც უნებურად, ძალზე დიდი სამსახური გაუწია ვარსკვლავთა ასტრონომიას.

  მესიეს კატალოგის აღნიშვნები დღემდეა შემონახული. მაგალითად, ჩვენთან უახლოესი მსხვილი გალაქტიკა ანდრომედას თანავარსკვლავედში აღინიშნება, როგორც "M31". (იკითხება "მესიე 31"). ეს ნიშნავს, რომ მესიეს კატალოგში ის 31-ე ნომრად ირიცხებოდა.

  1888 წელს დრეიერმა, უილიამ და ჯონ ჰერშელების ძველ კატალოგებზე დაყრდნობით, შეადგინა "ახალი ზოგადი კატალოგი" (New General Catalogue), რომელიც შემოკლებით ასე აღინიშნება - NGC. ის კი უკვე 7480 ობიექტს მოიცავდა. მოგვიანებით ამ კატალოგს კიდევ ორი ტომი მიემატა, რაც მოკლედ ასე აღინიშნება IC (International Catalogue). ამგვარად, თანამედროვე ვარსკვლავიერ რუკებსა და კატალოგებში გალაქტიკები სამი პირობითი ინდექსით (M, NGC ან IC) აღინიშნება, რასაც შესამამისი კატალოგის სიიდან რიგითი ნომერი ემატება.

  მაშინაც კი, როდესაც რუკაზე ობიექტი არჩეულია და ისიც გარკვეულია, თუ რა ადგილას უნდა იმყოფებოდეს ის მოცემულ მომენტში, მისი მოძიება მაინც არ არის იოლი. ახალბედებს ამ შემთხვევაში აბნევს სხვაობა რუკაზე გამოსახულ და რეალურ მასშტაბებს შორის. გარდა ამისა, ცის შავი ფონი სულაც არ ჰგავს რუკის თეთრ ფონს (ეს არ ნიშნავს, რომ შავფონიანი რუკა უფრო მოხერხებულია, ვიდრე თეთრი ან ლურჯი ფონის მქონე რუკები) და ბევრი სხვა რამ. აქ, თუმცა ისევე, როგორც ყველგან, საჭიროა განვავითაროთ გარკვეული ჩვევები, რაც მხოლოდ ხანგრძლივი პრაქტიკის შედეგად მიიღწევა.

  ზოგადი რჩევა დამწყებ ასტრონომებს: ყოველთვის ჯობს, რომ ახალ და უცნობ ობიექტებზე მხოლოდ ნაცნობი თანავარსკვლავედებსა და ვარსკვლავების მეშვეობით გადავინაცვლოთ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ელემენტარული პრინციპია, მას ხშირად უგულვებელყოფენ ხოლმე.

  ვარსკვლავიერი ცის სურათის უფრო სრულყოფილად წარმოდგენისათვის და თანავარსკვლავედების განლაგებაში უკეთ გარკვევისათვის, მოყვარულ ასტრონომს ვურჩევთ, რომ იქვე იქონიოს ამობეჭდილი ან ციფრული ვარსკვლავიერი რუკები. ამ რუკებზე გადახაზული წრეებით აღნიშნულია ფიზიკურად ორჯერადი და ჯერადი ვარსკვლავები, ხოლო რკალიანი წრეებით - ფიზიკური ცვალებადები.