ზამთრის ცის თანავარსკვლავედები

  ვარსკვლავიერი ცა არასოდეს არის ისეთი ლამაზი, როგორც ზამთარში: მოწმენდილი ცა და გამჭვირვალე, ყინვიანი, ბნელი ღამეები საოცარ კონტრასტს ქმნის გარემომცველ თეთრ, მიწიერ ლანდშაფტებთან; მაგრამ ამ სილამაზის მთავარი საიდუმლო მაინც ზამთრის კაშკაშა, მკვეთრად გამოხატული თანავარსკვლავედებია.

...ზამთარია, 15 თებერვალი, ღამის 9 საათი. ცის სამხრეთ ნაწილში, ციური მერიდიანის ოდნავ მარცხნივ, ლეგენდარული მონადირის - ორიონის უზარმაზარი ფიგურა გამოირჩევა. მის სარტყელზე სამი ცხელი, თეთრი ვარსკვლავია "დამაგრებული" - ζ, ε და δ, ხოლო მარჯვენა მხარზე თვალისმომჭრელად ბრწყინავს მოწითალო ვარსკვლავი ბეთელგეიზე. ეს ვარსკვლავი α ასოთია აღნიშნული, თუმცა თანავარსკვლავედის უკაშკაშესი ვარსკვლავი რიგელია - ორიონის β, და არა ბეთელგეიზე (სურათი 75).

სურ. 75. ზამთრის ცის სამხრეთ ნაწილი.

  უძველეს ვარსკვლავიერ რუკებზე ციური მონადირე ორიონი რამდენიმე ცხოველითაა გარშემორტყმული (სურათი 76). მარჯვნიდან და ზემოდან მისკენ გამძვინვარებული ხარი (ანუ კურო) მიექანება, რომლის მარჯვენა თვალი ვარსკვლავი ალდებარანია (კუროს α). ორიონს კუროსი არ ეშინია: იგი მას თავსზემოთ შემართული ხელკეტით, კომბალით ხვდება. გარდა ამისა, ორიონს ორი ერთგული ცხოველი იცავს - დიდი ძაღლი და პატარა ძაღლი. თითოეული ეს თანავარსკვლავედი პირველი სიდიდის ვარსკვლავით აღინიშნება: დიდი ძაღლი - სირიუსით, რომელიც ზამთრის ცის უკაშკაშესი ვარსკვლავია; პატარა ძაღლი - პროციონით, რომელიც სიკაშკაშით ოდნავ ჩამოუვარდება სირიუსს.

  თუმცა, დიდი ძაღლის ყურადღება კურდღელს მიუქცევია, რომელიც ფხაჭაფხუჭით მიექანება ორიონის კოჭებიდან. ამ თანავარსკვლავედის 2^m,6 მთავარი α ვარსკვლავი, რიგელთან და ორიონის χ-თან ერთად, თითქმის ტოლგვერდა სამკუთხედის წვერებს წარმოქმნიან.

სურ. 76. ზამთრის ცა უძველეს ვარსკვლავიერ რუკაზე.

  ცის ნადირობის მთელი ეს სცენა რუკებზე რამდენიმე ათასი წლის წინათ აღიბეჭდა და მისი ასაკი ისეთივეა, როგორიც მაგალითად, დიდი დათვის.

  ასეთივე ხანდაზმულია ზამთრის ორი სხვა თანავარსკვლავედიც - ტყუპები და მეეტლე (სურათი 77). ტყუპების თანავარსკვლავედის α და β ვარსკვლავები (ისინი იოლად მოიძებნება ორიონის თანავარსკვლავედის მარცხნივ), სახელად - კასტორი და პოლუქსი, იმ მითიურ ტყუპებს აღნიშნავს, რომელთა მამა ყოვლისშემძლე ზევსი იყო, ხოლო დედა თავქარიანი მიწიერი ლამაზმანი, სახელად ლედა.

სურ. 77. ზამთრის თანავარსკვლავედების თანამედროვე მოხაზულობანი (წითლად - თანავარსკვლავედების სახელები).

  ორიონიდან მარჯვნივ და ზემოთ მოჩანს ძალზე კაშკაშა მოყვითალო ვარსკვლავი კაპელა - მეეტლის თანავარსკვლავედის მთავარი ვარსკვლავი. თარგმანში სიტყვა "კაპელა" "ბეკეკას" ნიშნავს. ძველ რუკებზე, ამ ადგილას, მართლაც პატარა ბეკეკაა გამოსახული, რომელიც მხრებით მოყავს მძლავრ გიგანტს - მეეტლეს. ძველბერძნული მითების მიხედვით, მეეტლეს თანავარსკვლავედში უკვდავყოფილია ათინელი მეფის, ერიხტონის სახელი, რომელიც ეტლების გამომგონებლად ითვლება. მის მხრებზე შემოსკუპებულ ბეკეკას რაც შეეხება, ის იმ მითიურ თხად გადაიქცა, რომელმაც ოდესღაც თვით ზევსი გამოკვება.

  ზამთრის თანავარსკვლავედებს შორის მხოლოდ ორი არ აღინიშნება კაშკაშა ვარსკვლავით: ორიონის მარჯვნივ - ერიდანუსის თანავარსკვლავედია, რომელიც იმ მითიურ მდინარეს ასახავს, სადაც ფაეტონი ჩაიძირა - მზის ღმერთის უბედური ვაჟი, რომელიც მამისადმი ურჩობის გამო სასტიკად დაისაჯა. ეს "მდინარე" ჰორიზონტის ქვემოთ "ჩაედინება" და ცამრგვალის სამხრეთ ნახევარსფეროს ვარსკვლავზე - კაშკაშა აქერნარზე მთავრდება (ჩვენგან უხილავია).

  ორიონისგან მარცხნივ, ერთადერთი "ახალგაზრდა" ზამთრის თანავარსკვლავედია - მარტორქა. იგი ვარსკვლავიერ რუკებზე უკვე ტელესკოპის გამოგონების შემდეგ, 1624 წელს გამოჩნდა და მითიურ ცხოველს ასახავს. ეს საცოდავი ცხოველი ცხენისა და მარტორქის თავისებური ჰიბრიდია, რომლის შესახებაც შუა საუკუნეების ეპოქაში ათასგვარ მონაჩმახს გაიგონებდით.

  ერიდანუსისა და მარტორქას გარდა, ზამთრის ყველა დანარჩენი თანავარსკვლავედი იოლად შეგვიძლია ვიპოვოთ მათი მთავარი, უკაშკაშესი მნათობების მეშვეობით.