მენახირე

  მენახირის თანავარსკვლავედის მთავარი ვარსკვლავი - არქტური - პირველი მნათობი იყო, რომლის დანახვაც დღისით შეძლეს ტელესკოპის საშუალებით. ეს 1635 წელს გალილეოს თანამედროვემ, ფრანგმა მეცნიერმა მორენმა მოახერხა. იმ დროს ასტრონომისა და ასტროლოგის სპეციალობები ერთმანეთს ერწყმოდა, ამიტომ მორენიც ცნობილია, როგორც საფრანგეთის ერთერთი უკანასკნელი ასტროლოგი, რომელმაც ლუდოვიკო XIV-ს შეუდგინა ჰოროსკოპი.

  დღეს ნებისმიერს შეუძლია მორენის დაკვირვებები გაიმეოროს. მთავარია, დღის ცაზე არქტურის მდებარეობა საკმარისად ზუსტად იყოს ცნობილი. არქტური ძალზე კაშკაშა 0^m,2 ვარსკვლავია. დედამიწის ცის უკაშკაშესი მნათობების სიაში მას მეექვსე ადგილი უჭირავს. არქტურის ნარინჯისფერი შეფერილობა თვალშისაცემია დამწყები დამკვირვებლისათვისაც კი (სურათი 123).

სურათი 123. მენახირის თანავარსკვლავედის საინტერესო ობიექტები

  არქტური უზარმაზარია - მისი დიამეტრი 26-ჯერ აღემატება მზისას; ამიტომ მას ნარინჯისფერ გიგანტს უწოდებენ. მზესთან შედარებით ცოტა ცივია - 5000°K, თუმცა დედამიწასთან სიახლოვე (11 პს) და მნიშვნელოვანი ზომები საშუალებას აძლევს კაპელასაც კი გაეჯიბროს.

  არქტურს მნიშვნელოვანი საკუთარი მოძრაობა ახასიათებს: მთვარის ხილული განიკვეთის ტოლ კუთხურ მანძილს ეს ვარსკვლავი დაახლოებით 800 წლის განმავლობაში გაივლის. ამიტომ, რა გასაკვირია, რომ არქტური პირველი იყო, რომელსაც გალილეიმ ჯერ კიდევ 1717 წელს შეატყო სივრცეში აშკარა გადაადგილება. იმ დროს ვარსკვლავთა უძრაობის თეორიის დამარცხებას უდიდესი სამეცნიერო და ფილოსოფიური მნიშვნელობა ჰქონდა.

  მენახირის თანავარსკვლავედში რამდენიმე საინტერესო ორჯერადი ობიექტია. პულკოვოს ობსერვატორიის დამაარსებელი ვ. სტრუვე კაშკაშა ε ვარსკვლავს ულამაზეს ორჯერადად მიიჩნევდა. მართლაც, მთავარ ყვითელ 3^m ვარსკვლავს დაახლოებით 3" დაშორებით ჰყავს 6^m მოცისფრო თანამგზავრი. ამასთან, მთავარი ვარსკვლავი სპექტრულად ორჯერადია; მაშასადამე, ჩვენს წინაშეა არა ორჯერადი, არამედ - სამჯერადი სისტემა (სურათი 124).

სურ. 124. მენახირის ε ვარსკვლავის სამჯერადი სისტემა (მესამე კომპონენტი არ ჩანს, 6"f/8 ნიუტონის რეფლექტორი)

 

  მენახირის π ვარსკვლავი 4^m,9 და 5^m,8 ცხელი, ცისფერი მნათობებისაგან შედგება, რომელთა შორის 5”,6 შუალედია. სპექტრის მიხედვით, თითოეული მათგანი ორჯერადია, ანუ ეს კიდევ ერთი "ოთხჯერადი" ვარსკვლავია (სურათი 125).

სურ. 125. მენახირის π ვარსკვლავის სისტემა (ჩანს მხოლოდ ორი მთავარი კომპონენტი, 6"f/8 ნიუტონის რეფლექტორი)

  ტელესკოპში იოლად გაიყოფა მენახირის ორჯერადი ξ. მთავარ 4^m,9 ორჯერად ვარსკვლავს 5”,3 მანძილზე 6^m,8 მოწითალო თანამგზავრი ჰყავს. ამ წყვილის კომპონენტებს შორის მხოლოდ 32 ა.ე. მანძილია, ხოლო გარემოქცევის პერიოდი 150 წელიწადია (სურათი 126).

სურ. 126. მენახირის ξ-ს ვარსკვლავიერი სისტემა (Celestron C8 A-XLT რეფლექტორი)

  სრულიად უნიკალურია მენახირის ორჯერადი ζ. ორი 4^m,6 ცისფერი, ცხელი გიგანტი სიმძიმის საერთო ცენტრის გარშემო 123 წლის პერიოდით გარემოიქცევა. ეს არის წამოუდგენლად გაწელილი ორბიტა, რომლის ექსცენტრისიტეტი 0,96 ტოლია. სამწუხაროდ, კომპონენტებს შორის მანძილი 1",2 შეადგენს, ამიტომ სასკოლო ტელესკოპში ისინი ცალ-ცალკე არ გამოჩნდება.

  მენახირის ε-ს გვერდით 5^m მოწითალო ვარსკვლავია, რომელიც W ასოთია აღნიშნული. ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ ზოგჯერ მისი ბრწყინვალება 5^m,4-მდე ეცემა. სხვები ვერავითარ ცვლილებას ვერ ამჩნევენ. ეს საკითხი ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე გარკვეული (სურათი 127). მენახირის თანავარსკვლავედის W ვარსკვლავი აღინიშნება აგრეთვე, როგორც 34.

სურ. 127. მენახირის თანავარსკვლავედის W ვარსკვლავის ბრწყინვალების მრუდის ცვალებადობა 1971-დან 2000 წლამდე